Skip to main content
SearchLoginLogin or Signup

Batšwasehlabelo bao ba lahlegetšwego ke maoto ka ntweng ya bana ba thari ka Uganda le bjale ba sa hloka thušo

Northern Sotho translation of DOI: 10.1101/2020.05.14.095836

Published onMay 24, 2023
Batšwasehlabelo bao ba lahlegetšwego ke maoto ka ntweng ya bana ba thari ka Uganda le bjale ba sa hloka thušo
·

Dinyakišišo tša go Putlaganya Mafapha tša mabapi le Bontši le Mekgwa ya Mafelong ka ga Go Lahlegelwa ke Karolo ye Kgolo ya Leoto ka Seleteng sa ka Fasana sa Acholi saUganda

TSHEDIMOŠO YA MATHOMONG

Go begilwe go tlala kudu ga go lahlegelwa ke karolo ye kgolo ya leoto ka Leboa la Uganda, fao go dumelwago gore go bakilwe kudu ke ntwa ya bana ba thari ye e tšerego lebaka le letelele.

Phihlelelo go mafelo a thušo ya go šomiša ditho go hlokega kudu, ebile ga se ka gwa ba le dinyakišišo tša go nyaka go kwešiša gore ke batho ba bakae bao ba lahlegetšwego ke karolo ye kgolo ya leoto, le gore ke ba bakae ba bona bao ba bilego le phihlelelo go ditirelo tša kalafo goba tša thušo ya go šomiša ditho.

MAIKEMIŠETŠO

Dinyakišišo tša mathomo tša go tlala ga bogolofadi le ga go lahlegelwa ke karolo ye kgolo ya leoto ka mo seleteng se, le thsekatsheko ya mekgwa ya mafelong mabapi le go ba gona ga MLL.

TLHAMO

Dinyakišišo tša go putlaganya mafapha.

Dinyakišišo tše di dirilwe ka tikologong ya setšhabeng (ka malapeng a badirwadinyakišišo).

BAKGATHATEMA

Malapa a 7,864 ao a kgethilwego ka sewelo ka Seleteng sa ka Fasana ka moka sa Acholi sa Leboa la Uganda.

MEKGWA:

 Dinyakišišo tše di be di šomiša dipotšišonyakišišo tše pedi, tša mathomo di be di tlatšwa ke hlogo ya lapa le lengwe le le lengwe leo le bego le dirwa sampole (n=7,864), gomme tša bobedi di be di tlatšwa ke leloko lefe goba lefe la lapa leo le lahlegetšwego ke karolo ye kgolo ya leoto (n=181).

Mafelo ao malapa a lego go ona a ile a hlahlobja go lekola kamano ya mafelo ka go šomiša dipalopalo tša Moran’s I.

Dipalopalo tša X^2 goodness of fit di šomišitšwe ka nepo ya go tseba bao ba lahlegetšwego ke karolo ye kgolo ya leoto ge go bapetšwa le setšhaba seo ba dulago go sona.

DIPOELO:

 Re akanya gore go na le batho ba c.10,117 bao ba lahlegetšwego ke karolo ye kgolo ya leoto ka mo seleteng se bao ba hlokago ditirelo tša thušo ya go šomiša ditho ya lebaka la leletele (c.0.5% ya setšhaba), le batho ba c.150,512 bao ba nago le bogolofadi bjo bo sego bja MLL (c.8.2% ya setšhaba).

Batho bao ba lahlegetšwego ke karolo ye kgolo ya leoto ba phatlaletše ka mo seleteng se (ge go bapetšwa le bao ba dutšego lefelong le tee ka mafelong a itšego) gomme bontši ke banna, ba bagolo bao ba sego ba rutega ge go bapetšwa le setšhaba ka kakaretšo.

MAFETŠO:

 Dinyakišišo tše di laetša, la mathomo, bogolo bja tlhaelelo ya ditirelo tša thušo ya go šomiša ditho tša lebaka le letelele go bao ba lahlegetšwego ke karolo ye kgolo ya leoto ka lefelong leo go dirwago dinyakišišo go lona.

Re fana ka tsebo ye mpsha mabapi le mabaka ao a dirago gore batho ba se ke ba fihlelela ditirelo tša kalafo le tša thušo ya go šomiša maoto, ebile re šišinya seo se ka dirwago go tšwela pele ka go diriša mokgwa wo o atlegilego wa ‘kliniking ya go išwa setšhabeng’.

SEABE SA THUŠO YA TŠA KALAFO

Go utolla ga mekgwa ya go phela mafelong ya bao ba lahlegetšwego ke karolo ye kgolo ya leoto, gotee le taetšo ya mokgwa wa kalafo wa go išwa setšhabeng, go fana ka tlhalošo ye e gapeletšago gore go hlokega ditirelo tša mohuta woo le metheo ya melawana ye e amanago le tšona ka dileteng tša kgole tša dinagamagaeng ka Dinageng tša ka Borwa bja Lefase.


Batšwasehlabelo bao ba lahlegetšwego ke maoto ka ntweng ya bana ba thari ka Uganda le bjale ba sa hloka thušo

La mathomo, banyakišiši ba ile ba dira dinyakišišo ka ga batho bao ba lahlegetšwego ke karolo ye kgolo ya leoto (MLL) le bogole bjo bongwe ka Seleteng sa ka Fasana sa Acholi ka Leboa la Uganda.

Ba holofela gore mmušo le mekgatlo ye mengwe ba ka šomiša tshedimošo go fana ka ditirelo tša kalafo fao batho ba di hlokago kudu.

 Selete sa ka Fasana sa Acholi ka Leboa la Uganda se itemogetše ntwa ye e tšerego mengwaga ye 20 yeo e feletšego ka 2005.

Batho ba bantši ba lahlegetšwe ke maoto ka fao ntweng yeo, gomme dilete tšeo di sa le bohloking.

Ka maswabi, go fihla mo lebakeng le mmušo wa selegae le mekgatlo ye e sego ya mmušo ya boditšhabatšhaba e be e sa tsebe gabotse gore ke batho ba bakae bao ba nago le bogolofadi bjo bogolo bao ba kgonago go fihlelela ditirelo tša kalafo goba tša thušo ya go šomiša ditho ka mo lefelong le.

 Tše ke dinyakišišo tša mathomo tša go nyakišiša gore MLL e tletše bjang ka Seleteng sa ka Fasana sa Acholi.

Dinyakišišo tše di nyaka go gatiša mehuta ye e fapafapanego ya bogolofadi le go lahlegelwa ke karolo ye kgolo ya leoto ka setšhabeng sa selete se ka Leboa la Uganda, le go fa mmušo le mekgatlo ye mengwe mmepe wo o laetšago gore ke kae fao go hlokagalago mafelo a tša maphelo kudu.

 Banyakišiši ba botšišiše batho dipotšišo ka malapeng a 7864 ao a kgethilwego ka sewelo ka seleteng seo se bego se dirwa dinyakišišo fao ba bego ba botšiša hlogo ya lapa le lengwe le le lengwe le batho ba 181 bao ba nago le MLL go araba lenaneo le tee la dipotšišonyakišišo tše pedi.

Ba ile ba ngwala lefelo leo lapa le lengwe le le lengwe le lego go lona gomme ba šomiša mokgwa wa dipalopalo wa Moran’s I go tseba fao MLL e tletšego kudu le gore ke kae fao go ka hlokagalago bontši bja ditirelo.

 Ka ge banyakišiši ba be ba ka se kgone go etela lapa le lengwe le le lengwe ka mo seleteng se, ba be ba nyaka go dira sampole ya malapa yeo e tlago emela bokaone setšhaba ka moka.

Ba šomišitše mokgwa wa dipalopalo wo o bitšwago “Chi-squared (X^2) goodness of fit” go netefatša gore malapa ao a nago le batho ba MLL a emetše setšhaba ka moka.

 Banyakišiši ba hlakantše gore palo ye e ka bago 0.5% ya setšhaba e na le MLL ebile ba hloka ditirelo tša thušo ya go šomiša ditho tša lebaka le letelele.

Ba hweditše gape gore palo ye e ka bago 8.2% ya batho bao ba phelago fao ba na le bogolofadi bjo bongwe.

 Dinyakišišo di laeditše gore batho bao ba nago le MLL ba phatlaletše le selete se le gore ga se ba kgobokana ka mafelong a mmalwa a itšego.

Batho ba bantši bao ba nago le MLL ke banna, ba bagolo ebile ba ka kakaretšo ba na le thuto ya fasana ge ba bapetšwa le setšhaba ka kakaretšo.

Dipoelo tše ke tša mathomo tša go akanya go tlala ga MLL ka Seleteng sa ka Fasana sa Acholi, ka ntle le gore ntwa e fedile mengwaga ye e fetago ye 15 ye e fetilego.

Ka maswabi, banyakišiši ba ile ba swanela ke go tshepa tshedimošo ya dipalopalo tša census yeo e nago le mengwaga ye e fetago ye 5, ebile di be di hloka dipalopalo ka ga setšhaba sa bafaladi seo se golago.

 Ka ntle le mellwane ye, dinyakišišo tše di sa laetša gore ditirelo tša thušo ya go šomiša ditho ka seleteng sa ka fasana sa Acholi di aletšwe ke go thuša batho ba bantši bao ba lahlegetšwego ke karolo ye kgolo ya leoto.

Banyakišiši ba šišinya mokgwa o moswa wa tša kalafo wo o swanetšego go išwa setšhabeng wo o tsebišago mmušo le mekgatlo ye e sego ya mmušo ya boditšhabatšhaba ka ga fao ditirelo tša bona tša thušo ya go šomiša ditho di tlago thuša kudu.

Ba bolela gape gore ditirelo tša thušo ya go šomiša ditho go na le kgonagalo ya gore di ka nyakega ka dileteng tše dingwe tša magaeng tšeo di hlasetšwego ke ntwa ka Dinageng tša ka Borwa bja Lefase.


Connections
1 of 5
Comments
0
comment
No comments here
Why not start the discussion?