Naa tirišo ya kompose le payotšha tše di kopantšwego di ka kaonafatša boleng bja mabu a naga ya mafulo ya lebopong ao a hlagetšego kudu?

Go fokotšega ga go nona ga mabu ke lepheko le legolo go tšweletšo ya dibjalo ka borwa bja kontinente ya Afrika.

Go ba le mohola ga tšhomišo ya payotšha le kompose go nontšheng mabu go begilwe ke bangwadi ba bantši.

Ka dinyakišišong tše, go dirilwe diteko tša go alametša tša laporathori tša matšatši a 30 go šomišwa disampole tša 120 g tša ye nngwe le ye nngwe ya Haplic acrisol yeo e fetotšwego ka payotšha ya mekgokgothi ya lefela (cbio), payotšha ya makgapetla a raese (rbio), payotšha ya makgapetla a khokhonate (coco300 le coco700) goba kompose ya mmutedi wa dikgogo (kompose); le payotšha ya motswako wa makgapetla a raese le kompose (rcocomp) goba payotšha ya motswako wa mekgokgothi ya lefela le kompose (cococomp) ka dikelo tša diphetošo tše 1 % w/w: go akaretšwa le mabu.

Metswako ye dingwe ka dinyakišišong e bile motswako wa payotšha ya kompose ya mmutedi wa dikgogo le mekgokgothi ya lefela goba payotšha ya makgapetla a raese (kompose ya 1 % + payotšha ya 1%: mabu a 1% w/w), go lekodišiša diabe tša tšona godimo ga go hema moya ga mabu a pasale, pH ya mabu; kelo ya khapone ya maekhropiale mabung; bogolo bja phetošetšano ya kheišene; kelo ya methopo ya khapone, kelo ya naetrotšene le kelo ya naetrotšene ye e lego gona.

Payotšha le kompose tše di dirišitšwego di le noši goba di hlakantšwego, le payotšha ye e tswakilwego ka kompose di okeditše pH ya mabu ka diyuniti tše 0.28–2.29 pH ge go bapetšwa le sampole yeo e sa fetošwago.

Go hema moya ga pasale go tšwa go kompose ye e sa hlakanywago goba makgapetla a raese a go tswakwa ka kompose, goba payotšha ya mekgokgothi ya lefela goba payotšha ya mohlakanelwa le kompose di be di feta sampole yeo e sa fetošwago, yeo e bego e swana le yeo e tšwago go metswako ya payotšha fela.

TOC ka go kompose ye e dirišitšwego di le noši le payotšha ya metswako ya mekgokgothi ya lefela le kompose di be di hlatlogetše godimo go fihla go 37% le go 117%, go feta taolo.

Tirišo ya motswako wo o kopantšwego wa payotšha ya makgapetla a raese le kompose e hlatlošitše MBC ka 132% mola kompose ye e dirišitšwego e le noši e hlatlošitše MBC ka 247%, ge go bapetšwa le taolo.

Ge re ruma, dinyakišišo di laeditše gore motswako wo o dirišwago o le noši goba motswako wa mohlakanelwa wa kompose le payotšha, goba payotšha ye e hlakantšwego le kompose di kaonafaditše dikelo tša boleng bja mabu tše bjalo ka pH ya mabu le MBC, le go kaonafatša go matlafala ga mabu a mohuta wa C ka tsela ya TOC ye e kaonafaditšwego le go fokotša tahlegelo ya mabu a mohuta wa C ka tsela ya go hema moya ga pasale.

Payotšha le kompose di kaonafatša boleng bja mabu go dibjalo.

Dinyakišišo tše di nyakišišitše ka moo payotšha, e lego setšweletšwa se se humilego ka khapone ye maatla kudu, ye e dirilwego go tšwa go payomase ye e lahlilwego, e ka šomišwago ka gona go kaonafatša boleng bja mabu go borwa bja kontinente ya Afrika.

Dinyakišišo di utollotše gore payotšha e kaonafatša boleng bja mabu go swana le mekgwa ye mengwe ye e bitšago tšhelete ye ntši kudu le go se hwetšagale gabonolo.

Ye nngwe ya mathata a magologolo ao a lebaganego le tšweletšo ya dibjalo go borwa bja kontinente ya Afrika ke go phuhlama ga go nona ga mabu.

Boleng bjo bokaone bja mabu bo tla tšweletša dipoelo tše kaone tša dibjalo, tšeo di tla fokotšago bodiidi dinagamagaeng le go tla ka tharollo go tshenyego ya methopo ya tlhago.

Dinyakišišo di laeditše gore payotšha, e lego setšweletšwa se se humilego ka khapone ye maatla, e ka šomišwa go kaonafatša go nona ga mabu.

Payotšha ke setšweletšwa sa go fišwa ga methopo ya tlhago, goba payomase, moo go nago le oksitšene ya fase goba go se nago oksitšene.

Go bontšhitšwe gore payotšha e ka hlatloša karolo ya ka godimo ya mabu, ya oketša go hwetšagala ga meetse le moya, le go fa maatla ditwatši tše di ka se bonwego ka mahlo tše di hwetšwago mabung.

Dinyakišišo tše di dirile diteko tša diabe tša payotšha le kompose go boleng bja mabu ka tšhomišo ya dikelo tše bjalo ka go hema moya ga mabu, pH ya mabu, go hwetšagala ga dimaekhroupu, kelo ya khapone, le kelo ya naetrotšene tše di lego gona.

Banyakišiši ba tšweleditše dipayotšha tša mekgokgothi ya lefela, tša khokhonate le tša makgapetla ya raese ka tšhomišo ya phaerolaesese, ye e akareditšego go fišwa ga methopo ya tlhago moo go se nago oksitšene, ka 450 C go obene ye e tšweleditšwego ka nageng.

Banyakišiši ba tšweleditše payotšha ya makgapetla a khokhonate ka tšhomišo ya phaerolaesese ka 300C le ka 700 C.

Ke moka banyakišiši ba alameditše disampole tša mabu tše di hlakantšwego le dipayotšha tekano ya matšatši a 30.

Sampole ye nngwe le ye nngwe e be e na le mabu ao a beakantšwego ka tsela ya go ikgetha ao a bitšwago Haplic acrisol, ao a bego a hlakantšwe le metswako ya go fapafapana ya dipayotšha tše di dirilwego ka mekgokgothi ya lefela, makgapetla a raese goba makgapetla a khokhonate, le kompose ya mmutedi wa dikgogo.

Disampole tše dingwe di be di na le motswako wa mabu le kompose ya mmutedi wa dikgogo, le payotšha ya makgapetla a raese, gammogo le payotšha ya mekgokgothi ya lefela.

Sampole ye nngwe le ye nngwe e be e na le 1% ya kompose, 1% ya payotšha ye nngwe le ye nngwe, gore banyakišiši ba kgone go lemoga seabe sa motswako o mongwe le o mongwe go boleng bja mabu.

Banyakišiši ba utollotše gore go tšhela payotšha le kompose mabung, di se tša kopanywa goba di kopantšwe, go okeditše boleng bja pH bja mabu go tloga go diyuniti tša pH tše 0.28–2.29, ge go bapetšwa le mabu ao a sego a hlakantšhwa.

Koketšego ya pH e šupa gore go bile le phokotšego ya esiti mabung.

Dinyakišišo di utollotše gore go hema ga pasale, goba kelo ya fasefase ya khapone-taeokesaete yeo e ntšwago ke mabu, e oketšegile ge go be go tšhelwa kompose e le noši, goba ge kompose e be e kopanywa le makgapetla a raese, goba payotšha ya mekgokgothi ya lefela goba dipayotšha tše di kopantšwego.

Disampole tša mabu di bontšhitše koketšego ya palomoka ya go ba gona ga methopo ya khapone ya 37% ge go be go šomišwa kompose e le noši, le koketšego ya 117% ge payotšha ya mekgokgothi ya lefela e be e kopanywa le kompose.

Kelo ya mošomo wa ditwatši tše di ka se bonwego ka mahlo e oketšegile ka 132% moo mabu a kopantšwego le motswako wa kompose le payotšha ya makgapetla a raese, ge e bapetšwa le koketšego ya 247% go disampole tša mabu ao a bego a na le kompose fela.

Dipoelo tša dinyakišišo tše di bontšha gore go na le kgonagalo ya go fokotša kelo ya esiti mabung ka go šomiša payotšha, yeo e hwetšagalago gabonolo ebile e sa nyakego tšhelete ye ntši.

Se se thulana le mokgwa wo o tlwaetšwego wa go tšhela mabu ka motaga, wo o bitšago tšhelete ye ntši ebile o sa fihlelelwego gabonolo ke balemipotlana ka borwa bja kontinente ya Afrika.